İran: Çok Dilli Ama Resmi Dil Farsça

İran’ın 4 kentine, Tebriz, Şiraz, Yezd ve İsfahan, yaptığımız gezi benim için bir ilk ve çok ilginçti. Üstelik Tebriz, yani Doğu Azerbaycan’ın başkenti ile başladık geziye.. Burada Türkçenizle idare edebilirsiniz. Bazı Azerileri anlamanız hiç kolay değil. 

Azeri Türkleri uluslararası kaynaklara göre İran’ın yüzde 20 kadarını oluşturuyor. Şüphesiz İran gibi Azeriler de (ve Azerbaycan) ezici oranda Şii (sadece yüzde 9 sünni -çoğunluk Kürtler- tabii Ezidiler, Zerdüştler, Hindular da az sayıda varlar). Azerilerin tarihi ile Perslerin (Farsların) tarihi çok iç içe. İslam öncesi Zerdüştlük (Şimdi Yezd kenti ve civarında varlar), mesela ortak dinleriydi. 300 bin kadar Bahai dinine (yasak din!) mensup İranlı olduğu söyleniyor, çoğu baskıdan dolayı kaçmış durumda.

İran şüphesiz koca bir tarih, kültür ve uygarlığıyla, pek çok milleti kucaklıyor. 77 milyon nüfusu ile bize yakın.. Ama İran çok etnisiteli bir yapıya sahip. Neredeyse komşuları kadar etnik toplulukları ve bunlardan daha fazla dilleri var.. İranlı, Farsça konuşan herkes.. Farslar nüfusun yüzde 61’i, Azeriler yüzde 17-21 arası, Kürtler yüzde 7-10, Lur’lar (İrani, yakın zamana kadar göçebe millet, dili Farsçaya yakın) yüzde 6, Araplar 2,  Beluciler yüzde 2 ve Türkmenler yüzde 1-2 ve yüzde 1-3 arası Kaşkay gibi Türk topluluklar yaşıyor. 

İran’da yüzde 40 Türk dilleri konuşuluyormuş. Ama Türkiye Türkçesi yok denecek kadar az.. 

Geri kalan yüzde 1’in içinde Ermeniler, Aramiler/Asurlar, Gürcüler ve Yahudiler sayılıyor. Pakistan sınırında Urdu dili de var mesela..

İran’da 77 farklı dil ve lehçe konuşuluyor. Ama tüm etnik topluluklar Farsça biliyor. Anaokulundan tutun üniversiteye kadar Farsça eğitim zorunlu.

Anadil olarak Farsça’yı konuşan, nüfusun yüzde 53’ü. Çünkü resmi Farsça’nın dışında da ona benzer Farsi diller var.

Fakat yerel dilleri de (anadil) okullarda (veya okul dışındaki kurumlarda) ikinci dil olarak öğrenmek serbest.

Öğrendiğim kadarıyla sayıları çok az olan Ermeniler ve Yahudiler, (azınlık statüsünde) okullarda kendi dillerinde eğitim görebiliyorlar. Ama böyle durumlarda, İran devlet dairelerinde çalışamıyorlarmış. Rehberimiz böyle dedi.

Farsça veya Persçe, en ari dillerden biri. İndo-German ailesinden. 1200’lü yıllarda yazılan Farsça şiiirlerin yüzde 80’den fazlasını, lise mezunu anlayabiliyor. Dilin sürekliliği... Osmanlıca’da ne çok Farsça var! Osmanlı İran’dan çok etkilenmiş. Farsça sözcükleri bir bir bulup konuşuyoruz...

***

İran için şüphesiz ortak dil Farsça çok önemli. İran milletini bir arada tutan ve herşeyin paylaşılmasını sağlayan ana araç. Örneğin bu kadar çok sayıda etnik topluluk, diyelim ki en büyükleri, eğitimlerini ana dillerinde almış olsalardı, Farsça ortak dilleri olmak çıkardı ve İran milletinin çeşitli unsurları da kimbilir zaman içinde nerelere kaçardı!

 Herkes ana dilini konuşmalı, dillerinin yazılı olarak, edebiyat olarak geliştirilmesine devlet en yüksek önceliği vermeli.. Bunu hiç tartışmam.

Ama bir ülkede dil birliği yoksa, ortak kader, ortak duygu, ortak kaygı, ortak sevinç-üzüntü de parçalanır, olmaz.. Hele hele bizim gibi ülkelerde...

Sözü nereye getireceğim açık ve seçik: Eğitimin Kürtçe olması başka, Kürtçe’nin ve diğer azınlık dillerin çocuklara ikinci dil olarak en iyi bir şekilde öğretilmesi başka.

Şöyle diyeyim: Ortak bir dil şart, milletin birliğini böyle sağlayabiliriz. 

Eğer Kürtçe çoğunluk, konuşulan gelişmiş dil olsaydı, kuşkusuz bu ülkenin dili Kürtçe olsun derdim..

---16 Ekim 2014 Perşembe / Bilim ve Siyaset – Cumhuriyet